با آغاز جنگ در سوریه، ایمن الظواهری، رهبر القاعدۀ جهان، با صدور بیانیه­ای، القاعده را به جهاد در شام فرا خواند و ابومحمد الجولانی، از سوی القاعدۀ عراق مأمور تشکیل القاعدۀ سوریه، به نام جبهة النصره شد. پس از مدتی کوتاه نیروهای جهادی، از کشورهای خلیج فارس، تونس، لیبی، مغرب، الجزایر، اروپا و یمن، برای ملحق شدن به جبهۀ النصره، به سوی سوریه رهسپار شدند. این استقبال فراوان از سوی مجاهدین، در کشورهای گوناگون، نگرانی ابوبکر البغدادی را موجب شد. او بی­درنگ به جولانی دستور داد تا از طریق نوار صوتی، تبعیت جبهة النصره را به دولت اسلامی عراق اعلام کند؛ ولی جولانی هیچ پیامی صادر نکرد. بغدادی، بار دیگر، به صورت توبیخی، از جولانی خواست تا هر چه سریع­تر این کار را انجام دهد؛ اما جولانی در پاسخ به بغدادی گفت: «این اقدام به مصلحت شورش در سوریه نیست و تمامی اعضای شورای مجاهدین نسبت به این امر اتفاق نظر دارند».
پس از آنکه جولانی دستور بغدادی را نسبت به دو انفجار، در ترکیه و سوریه رد کرد، بغدادی به فکر برنامه­ای برای ملحق کردن جبهة النصره به دولت اسلامی عراق افتاد و با فرستادن پیامی ‌شدیداللحن، خطاب به جولانی، او را مخیر میان دو امر کرد: تبعیت از دولت اسلامی عراق یا انحلال جبهة النصره و تشکیل سازمانی جدید.
با رد این پیشنهاد از سوی جولانی، بغدادی به همراه افراد خود، به سوریه وارد شد و پس از سه هفته، در بیانیه­ای، در رمضان 1434ق.، انحلال جبهة النصره و تأسیس دولة الإسلامیة فی العراق و الشام (داعش) را اعلام کرد. در پی این اقدام، افراد جبهة النصره به سه دسته تقسیم شدند: نیمی از آنها با بغدادی بیعت کردند و یک­چهارم از آنها با جولانی باقی ماندند و بقیه از این مجموعه خارج شدند. ابوالأثیر العبسی، همراه پانصد جنگجو، زهران علوش فرمانده جیش‌الإسلام، حسان عبود (ابوعبد الحموی) رهبر حرکة احرار الشام، احمد عیسی الشیخ (ابوعیسی) رهبر صقور الشام و ندیم بالوش به ابوبکر البغدادی پیوستند.[1] جولانی در واکنش به این اقدام بغدادی، با صدور بیانیه­ای، بیعت خود با ظواهری و تشکیلات القاعده را رسماً اعلام کرد.
پس از گذشت چند ماه از این قضیه، ظواهری در ضمن بیانیه‌ای، جبهة النصره را به عنوان شاخۀ القاعده در شام و امیر آن را ابومحمد الجولانی معرفی کرد و از بغدادی خواست تا به عراق باز گردد و در شام دخالت نکند و مبارزه در شام را به جبهة النصره و جولانی واگذار کند؛ اما بغدادی با صدور بیانیه­ای با نام «باقیة فی الشام و العراق» درخواست ظواهری را با استناد به اینکه ما ملتزم به مرزهایی نیستیم که به واسطۀ پیمان سایس بیکو،[2] بعد از جنگ جهانی اول پدید آمدند، فرمان ایمن الظواهری را رد کرد.
به همین علت، درگیری­های میدانی میان داعش و جبهة النصره آغاز شد و از اوایل 2013 شدت گرفت و تعداد زیادی از دو طرف کشته شدند.[3] به دنبال این اختلافات، بغدادی حکم ارتداد جولانی، فرمانده جبهة النصره و ابوماریه القحطانی، رئیس هیئت شرعی جبهة النصره را به دلیل شکستن بیعت و ایجاد اختلاف در صفوف مجاهدین صادر کرد.[4]
از نظر طرفداران جبهة النصره، در وضعیتی که آنها بر مناطق وسیعی از سوریه تسلط داشتند، جایز نبود به تبعیت از دولت اسلامی عراق و ابوبکر البغدادی ملحق شوند؛ در حالی که دستاوردهای میدانی جبهة النصره در شام به اعادۀ قدرت دولت اسلامی در عراق نیز منجر شده بود.[5]
وضعیت سیاسی عراق در زمان آغاز حملات داعش به عراق
با آغاز جنگ سوریه و حمایت کشورهای غربی و برخی کشورهای خلیج فارس از گروه‌های مخالف دولت سوریه، داعش نیز، با ورود به صحنۀ مبارزات در سوریه و تصاحب سرزمین­های بسیاری در آنجا، قدرت فراوانی به دست آورد. داعش از ابتدای سال 2013، با انجام عملیات­های متعدد در عراق، مثل بمب­گذاری مقابل ساختمان دادگستری عراق، حمله به زندان ابوغریب و الحوت در حومه بغداد و آزادی صدها زندانی که با عنوان «هدم الاسوار» انجام شد، تسلط بر بخشی از شهر الرمادی و تمامی‌ فلوجه، انجام عملیات انتحاری در شهر اربیل، پایتخت کردستان عراق، حضور خود در عراق را پررنگ‌تر کرد. در سال 2014، هم­زمان با ماه­های پایانی حکومت نوری مالکی و انتخابات پارلمانی عراق و با پیروزی حزب وی در انتخابات پارلمانی برای بار سوم، بسیاری از مخالفان مالکی (اعم از جریان­های شیعه و سنی) حاضر نبودند نخست‌وزیری مجدد مالکی را بپذیرند. همین امر موجب شد بحران سیاسی در عراق ایجاد شود. برخی از مخالفان دولت عراق،[6] در داخل و خارج، به منظور فشار بر دولت مرکزی، به حمایت از داعش پرداختند و فرصتی طلایی برای داعش فراهم کردند. داعش نیز، با همکاری نیروهای بعثی، در مناطق سنی‌نشین توانست بیش از پنجاه درصد خاک عراق، از جمله استان نینوا و دیالی را به تصرف درآورد و شهر موصل، مرکز استان نینوا، به راحتی و با خیانت استاندار به تصرف داعش درآمد. داعش با این پیروزی بزرگ، خود را برای تصرف بغداد آماده می‌کرد که اتحاد اضطراری شیعیان و برخی از اهل سنت و هم‌فکری آنان، باعث شد بغداد سقوط نکند و توانستند پیشروی نیروهای داعش را متوقف کنند. در اینجا، از خیانت برخی از سیاسیون، مثل رئیس مجلس عراق و خوشحالی کردها از وقایع به وجودآمده، در پیچیده­تر کردن وقایع عراق به نفع داعش نباید گذشت.[7]
داعش با تسلط بر این مناطق و متصل کردن سرزمین­های خود در سوریه به عراق، در نهایت، در 29 ژوئن 2014 خلافت اسلامی را اعلام و ابوبکر البغدادی را خلیفه معرفی کرد.[8] ابومحمد العدنانی، سخنگوی رسمی داعش، به همین مناسبت، در سخنرانی خود با نام «هذا وعد الله»، پرچم داعش را همان پرچم توحید دانست که از حلب تا دیالی گسترده شده و در این دولت، مسلمانان عزیز و کفار ذلیل و اهل سنت مورد اکرام و اهل بدعت، پست و ذلیل شدند و همانا اسیران به واسطۀ تیزی شمشیر آزاد شدند. منظور عدنانی از مسلمانان، داعشی‌ها و منظور از کفار، شیعیان و اسیران یعنی اعضای القاعده بود که در زندان‌های عراق بودند. بنابراین، باید با ادبیات سلفیان جهادی آشنا باشیم تا در دام واژ‌ه‌های آنها گرفتار نشویم و به دلیل علم نداشتن، خطای در راهبرد نداشته باشیم.
عدنانی در ادامه می­گوید:
بنابراین، دولت اسلامی که نمایندۀ اهل حلّ و عقد از بزرگان و رهبران و امیران و مجلس شورا است، خلافت اسلامی را اعلام و خلیفۀ مسلمین را منصوب می­کند و با شیخ مجاهد عالم عامل عابد امام همام و مجدد سلاله بیت نبوت، عبدالله ابراهیم بن عواد بن ابراهیم بن علی بن محمد البدری القریشی الهاشمی ‌الحسینی که متولد سامرا و رشدیافته و درس­آموختۀ بغداد است، بیعت کرده، او نیز بیعت را پذیرفته است و به موجب همین امر، امام و خلیفۀ مسلمین، در هر مکانی شده است؛ بنابراین، اسم عراق و شام، از نام دولت اسلامی، در معاملات و مبادلات رسمی ‌حذف و با صدور این بیانیه، تنها بر نام دولت اسلامی اکتفا خواهد شد.
عدنانی در این بیانیه، بیعت با ابوبکر البغدادی را به عنوان خلیفۀ مسلمین، بر تمامی مسلمانان واجب دانسته، خطاب به گروه‌های جهادی در سراسر دنیا بیان می‌دارد: «در یاری نکردن این دولت هیچ عذر شرعی برای شما باقی نمانده است؛ زیرا حق ظهور کرده و فتوحاتی که در این یک سال به دست آمده، در طول سال­ها، بلکه قرن­ها به دست نیامده بود. همانا این امت توانسته است با تعداد کم، فقط در 25 سال، بر دو امپراتوری بزرگ مجوس و صلیبیون پیروز شود».[9]
[1]. http://www.lebtime.com/2014/09/13-ISIS-1.html
[2]. سایس بیکو نام پیمانی بین‌المللی است که پس از جنگ جهانی اول و با سقوط امپراتوری عثمانی، بین کشورهای غربی، برای تعیین مرز میان کشورهای تحت سلطۀ عثمانی منعقد شده است.
[3]. http://www.washingtoninstitute.org/ar/policy-analysis/view/al-qaeda-disaffiliates-with-the-islamic-state-of-iraq-and-al-sham
[4]. http://www.al-monitor.com/pulse/ar/originals/2013/11/al-qaeda- zawahri-baghdadi-split.html#
[5]. http://www.france24.com/ar/20140203-
[6]. از جملۀ این مخالفت­ها می­توان به همایشی با حضور گروه‌های مخالف دولت عراق در اردن و سخنان طارق الهاشمی در نشست مرکز مطالعات الجزیره، پیش از انتخابات پارلمانی، مبنی بر راه‌حل نظامی در صورت کناره­گیری نکردن مالکی از قدرت اشاره کرد.
[7]. دربارۀ چشم­پوشی و خوشحالی کردها و فرمان همه­پرسی مسعود بارزانی برای استقلال کردستان عراق بنگرید به: خبرگزاری کردپرس، مقالات محمد ‌هادی‌فر.
[8]. http://sadaalayam.com/archives/5043
[9]. http://arabic.cnn.com/middleeast/2014/06/29/urgent-isis-declares- caliphate